Er zijn mensen - onder wie uitgevers en journalisten - die vinden dat mijn verhaal - dat dit lokale oorlogsverhaal  - is mislukt, omdat ik (nog) niet ben geslaagd in mijn vrijwel onmogelijk te realiseren missie om de identiteit te achterhalen van de Russische slachtoffers.

Natuurlijk betreur ik het ten zeerste, dat me dat (nog) niet is gelukt en dat de nog levende familieleden van de slachtoffers eventueel nog in onzekerheid verkeren, maar ik meen dat mijn uitgebreide artikel WEL is gelukt. Minstens zo belangrijk als mijn missie vind ik de inzichten die ik al schrijvende heb verkregen en waar ook de lezer van het artikel bij kan stil gaan staan.

Enkele inzichten zijn:

* We weten meestal (te) weinig van en hebben bitter weinig interesse in de lokale geschiedenis.

* De lokale geschiedenis is dikwijls heel erg interessant. Het is vaak de wereldgeschiedenis/maatschappij/mensheid in het klein!

* De gemeenten en de scholen verwaarlozen de lokale geschiedenis helaas teveel.

* In de oorlog ontpopten zich de exponenten van slechtheid, van goedheid, van lafheid en van moed. Een oorlog is een uitvergroting van het gewone leven. Tijdens een oorlog komt de ware aard van individuen en van groepen mensen - ieder volk heeft een collectief karakter - nog meer naar boven...

* Adolf Hitler heeft bepaald niet in zijn eentje gehandeld. Buiten het feit dat hij handlangers had die minstens zo wreed waren als hijzelf, stonden miljoenen mensen achter hem en waren miljoenen mensen te laf, te oppervlakkig, te onverschillig, te dom of gewoonweg zelf te racistisch en te slecht van inborst om tegen hem in te gaan en om in te zien hoe slecht hij was. Wie nu objectief naar beelden van Hitler kijkt, kan alleen maar in één oogopslag concluderen met een waanzinnig krankzinnige man te maken te hebben gehad.

* Heel veel mensen, ook in ons land, hebben onverschillig en opportunistisch gereageerd op de Jodenhaat die al vroeg in de jaren dertig tot uiting kwam. Best veel mensen gingen er zelfs in mee. De intolerantie onder mensen is schrikbarend hoog, ook nu nog, aan weerszijden van de middenlijn.

* Heel veel mensen hebben zich alleen maar blind gestaard op de belofte van economische voorspoed. Het egoïsme en egocentrisme vierden ook toen al hoogtij. Als jouw welvaart ten  koste gaat van een ander, dan is dat blijkbaar niet zo erg...

* Slechts heel weinig mensen, ook journalisten, politici, staatsmannen en politieke commentatoren, zagen in een vroeg stadium in wat een gevaar Hitler en zijn kompanen vormden en hoe ziek zijn ideeën waren. Daardoor kon Hitler veel te gemakkelijk opstomen.

Het zijn deze inzichten - toegegeven: eenvoudige inzichten, maar niet minder relevant - die een dergelijk lokaal oorlogsverhaal extra cachet geven, vind ik.

Laten wij er met z'n allen lering uit trekken... Maar dan zullen we er eerst eens goed bij moeten stilstaan en heel eerlijk in de spiegel dienen te kijken en naar elkaar dienen te kijken...

Geen excuses meer...